Ατοπική δερματίτιδα

Η ατοπική δερματίτιδα ή αλλιώς έκζεμα είναι μια χρόνια φλεγμονώδης νόσος του δέρματος που παρουσιάζει υφέσεις και εξάρσεις και χαρακτηρίζεται από ξηρό, ερυθρό και έντονα κνησμώδες δέρμα. Αποτελεί την πιο συχνή δερματίτιδα της παιδικής ηλικίας καθώς προσβάλει το 10-20% των παιδιών παγκοσμίως. Είναι μια πολυπαραγοντική νόσος, με εκδηλώσεις που απορρέουν από τον συνδυασμό γενετικών, ανοσολογικών και περιβαλλοντικών επιδράσεων. Η ατοπική δερματίτιδα φαίνεται ότι είναι κληρονομική νόσος και τα γονίδιά μας παίζουν σημαντικό ρόλο. Στις περισσότερες περιπτώσεις υπάρχει και κάποιος άλλος στην οικογένεια με ατοπική δερματίτιδα, άσθμα ή αλλεργική ρινίτιδα. Όταν ένας γονέας πάσχει από ατοπική δερματίτιδα ή αλλεργική νόσο η πιθανότητα να νοσεί το παιδί είναι 50%, ενώ όταν και οι δύο γονείς έχουν σχετικό ιστορικό τότε η πιθανότητα να νοσεί το παιδί είναι της τάξεως του 80%.

Τα παιδιά με ατοπική δερματίτιδα έχουν ένα υπερευαίσθητο δέρμα το οποίο αντιδρά σε πλήθος αλλεργιογόνων, τόσο τροφικών, όσο και εισπνεόμενων. Το δέρμα των πασχόντων από ατοπική δερματίτιδα έχει αυξημένο φορτίο  χρυσίζοντα σταφυλοκόκκου που σχετίζεται με τη βαρύτητα του εκζέματος. Ταυτόχρονα, η τοπική φλεγμονή  αποτέλεσμα της έντονης ξηρότητας και του κνησμού διαταράσσει τον δερματικό φραγμό σε κυτταρικό επίπεδο με αποτέλεσμα να αυξάνεται ο κίνδυνος για δερματικές λοιμώξεις. Έτσι δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος.

Πότε εμφανίζεται η νόσος και ποια η πρόγνωσή της;

Συνήθως πρωτοεμφανίζεται τον 1^ο χρόνο ζωής ακόμη και από την ηλικία των 3-6 μηνών (βρεφικό έκζεμα). Ωστόσο, μπορεί να εμφανιστεί και σε μεγαλύτερη ηλικία. Σχεδόν 45% όλων των περιπτώσεων εμφανίζεται τους πρώτους 6 μήνες ζωής , 60% κατά τη διάρκεια του 1^ου χρόνου και 85% έως την ηλικία των 5 ετών.

Ύστερα από μια διαδρομή εξάρσεων και υφέσεων, οι ήπιες μορφές ατοπικής δερματίτιδας συνήθως υποχωρούν μέχρι την ηλικία των 5 χρόνων , ενώ μερικές φορές μπορεί να διαρκέσουν μέχρι την ηλικία των 8-10 χρόνων και πολύ πιο σπάνια, ακόμα και μετά την εφηβεία έως την ενήλικη ζωή.

Ποιά είναι τα συμπτώματα της ατοπικής δερματίτιδας;

• Ξηροδερμία (αποφολίδωση, ακόμη και λειχηνοποιημένες βλάβες)
• Ερυθρότητα
• Παχύ και σκληρό δέρμα
• Φυσαλίδες με εκροή υγρού
• Χειλίτιδα
• Έντονος κνησμός

Ανάλογα με την ηλικία του παιδιού οι βλάβες έχουν τυπική μορφολογία και κατανομή. Στα βρέφη οι βλάβες εντοπίζονται αρχικά στις παρειές, το μέτωπο και το τριχωτό της κεφαλής και στη συνέχεια επεκτείνονται συμμετρικά στον κορμό και τις εκτατικές (έξω) επιφάνειες των άκρων.  Στα μεγαλύτερα παιδιά οι βλάβες τείνουν να εμφανίζονται συχνότερα στις καμπτικές (έσω) επιφάνειες των χεριών (έσω επιφάνεια αγκώνων, καρποί) και των ποδιών (πίσω από τα γόνατα) , στο λαιμό ακόμη και στο πρόσωπο.

Εκτός από τις δερματικές εκδηλώσεις , το έκζεμα μπορεί να προκαλέσει και άλλα προβλήματα στην καθημερινότητα του παιδιού όπως ευερεθιστότητα, ανησυχία και διαταραχές ύπνου λόγω του έντονου κνησμού. Σημαντικές είναι και οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της ατοπικής δερματίτιδας στα μεγαλύτερα παιδιά όπως η κακή απόδοση στο σχολείο, το στρες και ο περιορισμός των δραστηριοτήτων του παιδιού.

Ποιοί παράγοντες προκαλούν έξαρση της ατοπικής δερματίτιδας;

• Το κρύο και η υγρασία (αντίθετα η ηλιοφάνεια και το ξηρό κλίμα συνήθως δρούν ευεγερτικά!)
• Ερεθιστικές ουσίες και αλλεργιογόνα: υλικά ένδυσης , αφρόλουτρα, σαπούνια, απορρυπαντικά και μαλακτικά ρούχων, χλώριο πισίνας, σκόνη, άμμος, τρίχωμα κατοικιδίων ζώων
• Καπνός τσιγάρου
• Έντονη συναισθηματική φόρτιση και στρες
• Επιμόλυνση του δέρματος από μικρόβια
• Το πολύ συχνό (>1 φορά την ημέρα) ή παρατεταμένο ζεστό μπάνιο

Πώς αντιμετωπίζεται η ατοπική δερματίτιδα;

Παρά το ότι δεν υπάρχει θεραπεία για την ατοπική δερματίτιδα, με τις κατάλληλες παρεμβάσεις μπορούμε να μειώσουμε την ξηρότητα και τον ερεθισμό του δέρματος κάνοντας το παιδί να νιώθει πιο άνετα.

Μία από τις σπουδαιότερες παραμέτρους στην αντιμετώπιση παιδιών με ατοπική δερματίτιδα είναι η εκπαίδευση του ασθενούς και της οικογένειάς του, όσον αφορά τη φύση και την πορεία της νόσου, την αποφυγή εκλυτικών παραγόντων, τη σωστή ενυδάτωση του δέρματος και την ειδική θεραπεία.

Η καθημερινή ΕΝΥΔΑΤΩΣΗ του δέρματος με τα ενδεδειγμένα προϊόντα σε συνδυασμό με την απομάκρυνση των περιβαλλοντικών και ερεθιστικών παραγόντων που δρουν βλαπτικά στο ατοπικό δέρμα αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο της αντιμετώπισης. Η επαρκής ενυδάτωση του δέρματος είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος ελέγχου του εκζέματος διότι αποκαθιστά τον επιδερμιδικό φραγμό και γι’αυτόν το λόγο πρέπει να αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής ρουτίνας. Δεν υποτιμούμε την ενυδάτωση ακόμη και τις περιόδους ύφεσης της νόσου.

Τα μέτρα καθημερινής περιποίησης του παιδιού με ατοπική δερματίτιδα είναι:

• Καθημερινό μπάνιο (1 φορά την ημέρα) με χλιαρό νερό και με διάρκεια όχι μεγαλύτερη των 10-15 λεπτών. Χρησιμοποιούμε ειδικά καθαριστικά υποκατάστατα σαπουνιού και έλαια μπάνιου για την ξηροδερμία και αποφεύγουμε τα συνήθη σαπούνια και αφρόλουτρα του εμπορίου που είναι αρωματισμένα με αλκαλικό pH.
• Αποφεύγουμε τη χρήση σφουγγαριού και το έντονο τρίψιμο του δέρματος.
• Σε εκτεταμένες βλάβες και βαριάς μορφής ατοπική δερματίτιδα ενδείκνυται η χρήση αντισηπτικού μέσα στο νερό του μπάνιου για 2-3 ημέρες.
• Στεγνώνουμε το δέρμα σκουπίζοντάς το ταμποναριστά με μαλακή πετσέτα.
• Αμέσως μετά εφαρμόζουμε τοπικό μαλακτικό με ήπιο μασάζ σε όλο το σώμα έως ότου απορροφηθεί , δίνοντας έμφαση στις προσβεβλημένες περιοχές. Είναι προτιμότερο να εφαρμόζεται σε νωπό δέρμα αμέσως μετά το μπάνιο για βέλτιστο αποτέλεσμα. Αναλόγως τη βαρύτητα της έξαρσης χρησιμοποιούμε αντίστοιχα μαλακτικό αυξανόμενης λιπιδικής φάσης, δηλαδή από γαλάκτωμα (milk, lait, fluid) σε κρέμα (cream) και βάλσαμο (baume). Η συχνότητα εφαρμογής τους θα πρέπει να ελέγχει συνεχώς την ξηρότητα ώστε το δέρμα του παιδιού να διατηρείται «βελούδινο» αλλά να αποτρέπει τον ερεθισμό και την εφίδρωση από υπερβολική χρήση τους.
• Αποφεύγουμε τη χρήση λαδιών και αρωματικών λοσιόν που δεν είναι ειδικά για την ξηροδερμία ή περιέχουν αλκοόλη.
• Η ένδυση του παιδιού είναι προτιμότερο να γίνεται με βαμβακερά ρούχα τα οποία έχουν ξεπλυθεί καλά από τα απορρυπαντικά και δεν έχει γίνει χρήση μαλακτικών. Αποφεύγουμε τα μάλλινα και συνθετικά ρούχα. Το ίδιο ισχύει για τα σεντόνια και τα λοιπά κλινοσκεπάσματα.
• Η κατάλληλη θερμοκρασία του χώρου έχει ιδιαίτερη σημασία (έως 20-22 ⁰ C την ημέρα και έως 15⁰ C τη νύχτα). Επίσης η κατάλληλη υγρασία στο σπίτι (π.χ. με τη χρήση υγραντήρα ή αφυγραντήρα ) παίζει σημαντικό ρόλο.
• Φροντίζουμε το παιδί να είναι ελαφριά ντυμένο, με κατάλληλο ρουχισμό αναλόγως την εποχή ώστε να αποφεύγεται η εφίδρωση. Μετά το παιχνίδι ή τις αθλητικές δραστηριότητες κάνουμε μπάνιο το παιδί.
• Το παιδικό δωμάτιο πρέπει να σκουπίζεται με ηλεκτρική σκούπα και να αερίζεται πολύ τακτικά ώστε να απομακρύνεται η σκόνη και τυχόν αλλεργιογόνα που δρούν ερεθιστικά τόσο στο δέρμα όσο και στο αναπνευστικό. Απομακρύνουμε πηγές σκόνης όπως χνουδωτά παιχνίδια, χαλιά , μοκέτες.
• Το μπάνιο στη θάλασσα και ο ήλιος συνήθως έχουν ευεγερτική επίδραση στο ατοπικό δέρμα. Αντίθετα, η παρατεταμένη παραμονή σε πισίνα που περιέχει χλώριο μπορεί να το επιδεινώσει.
• Πριν την έκθεση στον ήλιο χρησιμοποιούμε αντιηλιακά με φυσικά φίλτρα που δεν ερεθίζουν το δέρμα.
• Τροφικά αλλεργιογόνα ενδέχεται να σχετίζονται με επιδείνωση του εκζέματος. Συστήνεται τήρηση ημερολογίου διατροφής όπου θα καταγράφεται κάθε νέα εισαγωγή τροφής και όποια αντίδραση του δέρματος. Σε συνεργασία με τον Παιδίατρό σας θα αποκλείσετε από τη διατροφή του παιδιού σας τις τροφές που ευθύνονται για τος εξάρσεις της ατοπικής δερματίτιδας. Σ’αυτή την περίπτωση ο αποκλεισμός των τροφών θα έχει ευεγερτικά αποτελέσματα στην κατάσταση του δέρματος του παιδιού. Σε αποκλειστικά θηλάζον βρέφος μπορεί να χρειαστεί αποκλεισμός αλλεργιογόνων από τη διατροφή της μητέρας ενώ σε βρέφος που τρέφεται με ξένο γάλα κάποιο υποαλλεργικό βρεφικό γάλα.

Οι δίαιτες αποκλεισμού θα πρέπει πάντα να γίνονται υπό την επίβλεψη του Παιδιάτρου ή του Αλλεργιολόγου.

• Φροντίζουμε το παιδί να έχει κοντά και καθαρά νύχια ώστε να αποφεύγεται ο περαιτέρω ερεθισμός και επιμόλυνση του δέρματος που προκαλείται από το ξύσιμο.

Η φαρμακευτική αντιμετώπιση του εκζέματος περιλαμβάνει:

• Τοπικά αντιβιοτικά (φουσιδικό οξύ, μουπιροσίνη)

Αιφνίδια αναιτιολόγητη έξαρση του εκζέματος συνήθως οφείλεται σε επιμόλυνση από τον χρυσίζοντα σταφυλόκοκκο. Σε αυτές τις περιπτώσεις εφαρμόζεται τοπική αντιβιοτική αγωγή σε συνδυασμό με τις κορτιζονούχες κρέμες. Σε βαριά ατοπική δερματίτιδα και γενικευμένη επιμόλυνση ενδείκνυται η συστηματική χορήγηση αντιβιοτικών.

• Τοπικά κορτικοστεροειδή

Είναι η θεραπεία πρώτης εκλογής κατά την έξαρση της νόσου. Οι κορτιζονούχες κρέμες και αλοιφές έχουν αντιφλεγμονώδη δράση και μειώνουν την ερυθρότητα και τον κνησμό του δέρματος. Εφαρμόζονται τοπικά μόνο στις περιοχές ενεργών βλαβών. Ανάλογα με την ισχύ τους διαιρούνται σε 4 κατηγορίες: ασθενείς, μέτριες, ισχυρές και πολύ ισχυρές.  Στόχος είναι πάντα να πετύχουμε ύφεση των συμπτωμάτων επιλέγοντας το σκεύασμα με τη μικρότερη δυνατή ισχύ. Εάν δεν επιτευχθεί ύφεση της νόσου, σε συνεννόηση με τον Παιδίατρο εφαρμόζουμε σκεύασμα με μεγαλύτερη ισχύ. Η συνολική διάρκεια εφαρμογής δεν πρέπει να υπερβαίνει τις 15 ημέρες.

• Αντιϊσταμινικά φάρμακα

Επιλέγουμε αντιϊσταμινικό σιρόπι και όχι τοπική αντιϊσταμινική αλοιφή (ευαισθητοποιεί το δέρμα) σε περιπτώσεις ιδιαίτερα έντονου κνησμού κατά τις εξάρσεις της νόσου για ανακούφιση των συμπτωμάτων.

• Τοπικοί αναστολείς καλσινευρίνης ( tacrolimus, pimecrolimus)

Αποτελούν θεραπεία δεύτερης ή εναλλακτικής επιλογής για τον μακροχρόνιο έλεγχο της νόσου σε παιδιά > 2 ετών. Δεν έχουν τις ανεπιθύμητες ενέργειες της κορτιζόνης και μπορούν να χρησιμοποιηθούν για μεγάλο χρονικό διάστημα. . Όταν εφαρμόζεται κάποιο από αυτά τα φάρμακα πρέπει να ακολουθούνται οι οδηγίες ηλιοπροστασίας.

• Συστηματικά ανοσοτροποποιητικά και βιολογικοί παράγοντες

Συστήνονται μόνο σε βαριές μορφές εκζέματος που δεν ανταποκρίνονται σε άλλες θεραπείες. Στην Ελλάδα τέτοιες μορφές της νόσου δεν είναι συχνές.